Yenikapı Mevlevîhânesi Nâfiz Paşa Kütüphanesi ve Koleksiyonundaki Aklî İlimlere Dair Kitaplar Üzerine

İstanbul kütüphaneleri, Osmanlı coğrafyasının genelinde olduğu üzere itibaren vakıf kütüphaneleridir. Tekke kütüphaneleri de bunlardan biridir. İstanbul bu manada pek çok tekke kütüphanesine de ev sahipliği yapmış, bunların bazısı 1925’te tekkelerin seddi kanunuyla peyderpey Süleymaniye Yazmalar Kütüphanesi’ne devredilmiştir. Bu süreçte zayiat olmakla birlikte kalabilen kitaplardan, bunlardaki vakıf mühürleri ve temellük kayıtlarından, koleksiyonlara ait katalog ya da el yazma fihristlerden yola çıkılarak haklarında fikir sahibi olmak mümkündür. Bu kütüphanelerdeki kitapların vâkıfları umumiyetle tekkede meşihatte bulunan şeyhleri, dervişleri, ilmiye, kalemiye ve seyfiyeye mensup müntesipleri ve tabii muhibbanıdır. Vâkıfının adıyla bilinen Nâfiz Paşa Kütüphanesi’nin bulunduğu Yenikapı Mevlevîhânesi bunların en mühimlerindendir. 1598’de Malkoç Mehmed Efendi tarafından kurulan Mevlevîhâne’de, bu tarihten itibaren önce yine onun vakfettiği kitaplarla kütüphane teşekkül etmeye başlamış zamanla diğer vâkıflar aracılığıyla zenginleşmiştir. Esas kütüphane binası Abdurrahman Nâfiz Paşa tarafından 1851’de tesis edilmiş, onun vakfettiği kitaplarla da koleksiyon büyümüştür. Yenikapı’ya 1831’de Osman Selahaddin Dede postnişin olmuş, elli küsür sene meşihatte bulunmuş bu esnada yazdığı, okuduğu ya da bir şekilde uhdesine geçen kitaplarla nispeten büyük kütüphane oluşturmuş sonrasında bunları mevlevihanenin kütüphanesine vakfetmiştir. Onun zamanında Tanzimat ricali Mevlevîhane’yle yakınlaşmış, bu durum Mevlevîhane’nin modernleşme taraftarı, hürriyet ve meşrutiyet gibi kavramların tartışıldığı bir yer olarak anılmasına da sebep olmuştur. Dolayısıyla devrin mühim simalarının buluştuğu bu Mevlevîhane’nin kütüphanesinde bulunan ve bulunmayan kitaplar, farklı açılardan tahlil edildiğinde tekke muhiti hakkında da bir fikir vermektedir. Bu mühim koleksiyonun yazma halindeki fihristi de kitaplarıyla birlikte tekkeler sırlandıktan sonra 1928’de Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Kitapların devri ve tespiti hususunda nasıl bir yol izlendiği tam olarak bilinmemekle birlikte Arapça, Farsça ve Türkçe lisanlarında Nâfiz Paşa koleksiyonunda 608 yazma, 724 matbu toplam 1332 kitap bulunmaktadır. Kütüphanede dinî ilimler ve tasavvufa dair eserlerin yanı sıra klasik ilimler tasnifine göre aklî-nazarî ilimlere dair bir kısmı el yazması 58 kitap bulunmaktadır. Bu kitaplar metafizik, matematik-geometri, fizik, astronomi, psikoloji, tıp, musiki, jeoloji, zooloji ve coğrafya sahalarındadır. Tüm bunlar muvacehesinde tekkelerin seddiyle Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi’ne nakledilen Nâfiz Paşa Kütüphanesi’ndeki kitaplar renkli ve çok cepheli bir irfan merkezinde farklı saiklerle bir araya gelmek bakımından mutlaka tetkiki haketmektedirler.